Trzebienie chirurgiczne (ovariohysterectomia lub ovariectomia) ma na celu przede wszystkim zapobieganie ciąży oraz występowaniu cyklu jajnikowego. W związku z tym pojawienie się rui u wykastrowanej samicy jest poważnym źródłem frustracji – zarówno dla właścicieli zwierząt, jak i dla lekarzy wykonujących zabieg.
Zespół resztek jajnika (ZRJ), zwany także zespołem odprysków jajnikowych, to obecność aktywnej tkanki gonad żeńskich samic poddanych wcześniej owariektomii lub owariohisterektomii. Tkanka jajnikowa pozostająca w jamie brzusznej okresowo syntetyzuje i wydziela do krwiobiegu estrogeny, co powoduje cykliczne pojawianie się objawów rujowych lub objawów przypominających ruję. Jest to powikłanie pooperacyjne, ale nie jest to stan patologiczny.
Przyczyny
Podstawową przyczyną ZRJ są nieprawidłowości w przeprowadzaniu zabiegu owariohisterectomii lub owariektomii i pozostawienie części tkanki jajnikowej. Może to być niewłaściwe umieszczenie przewiązek lub zacisków, co wynika z niedokładności lekarza i (lub) słabej wizualizacji pola operacyjnego. Jajniki u suk są umieszczone w torebce tłuszczowej i to od młodego wieku, co utrudnia ich dokładne uwidocznienie w czasie zabiegu. Głównie dotyczy to prawego jajnika, który jest usytuowany bardziej doczaszkowo niż lewy.
Zdarzają się sytuacje, gdy jajnik leży w nietypowym miejscu, w wyniku czego nieusunięta tkanka gonady pozostaje w jamie otrzewnej po zabiegu. Również istnieje możliwość nieumyślnego upuszczenia lub przypadkowego pozostawienia (np. dotknięcie sieci nożyczkami, którymi przecięto jajnik) w jamie brzusznej tkanki jajnika. Taki kawałek tkanki jajnikowej może ulec rewaskularyzacji, funkcjonować i cyklicznie wydzielać hormony.
Osobną kwestię stanowią ponadliczbowe jajniki, które wywodzą się z innego zawiązka i są całkowicie odseparowane od normalnie umiejscowionych gonad. U suk nie zanotowano takiego przypadku, za to u kotek anomalie te były notowane.
Rozpoznanie
Czas pojawienia się objawów rujowych po trzebieniu chirurgicznym jest bardzo różny - waha się od 2 tygodni do 3 lat. U suk objawy te pojawiające się w 4-12 miesięcznych odstępach są charakterystyczne dla cieczki: obrzmienie sromu, krwisty wypływ z pochwy, atrakcyjność dla samców, chęć do krycia i ciąża urojona. U kotek natomiast wyginanie grzbietu, pomiaukiwanie, ocieranie głową i również chęć do krycia.
Rozpoznanie ZRJ tylko na podstawie objawów klinicznych jest jednak mało dokładne, gdyż wypływ z pochwy u wytrzebionych suk może wynikać z obecności nowotworów pochwy lub jej zapalenia, natomiast atrakcyjność dla samców, nieznaczny obrzęk sromu i śluzowy, niekrwisty wypływ z pochwy może pozostać u wytrzebionych samic.
Najbardziej wiarygodną sekwencją zjawisk jest odnotowanie u suki objawów ciąży urojonej 50-80 dni po uprzednim wystąpieniu objawów „cieczkopodobnych”.
W rozpoznaniu u suk pomocne mogą być badania stężeń hormonów jajnikowych w surowicy. Nie powinno się mierzyć w surowicy stężenia estrogenów - kiedy to poziom estradiolu powyżej 20 ng/ml świadczyłby niezbicie o aktywności folikularnej - ponieważ pojedyncza interpretacja mogłaby być myląca. Wynika to z m. in. z nieodpowiedniego terminu pobrania próbki. Należy pamiętać, że stężenie estrogenów rośnie w trakcie fazy proestrus, natomiast w trakcie oestrus dość szybko opada.
Najlepiej zatem zastosować test stymulacji hormonalnej. Do potwierdzenia obecności czynnej tkanki jajnikowej u suk były wykorzystywane preparaty zawierające eCG(PMSG) oraz GnRH. Wydaje się jednak, że najbardziej godny polecenia jest test stymulacji ludzką gonadotropiną kosmówkową (hCG), której działanie jest zbliżone do LH. Przed podaniem hormonu pobiera się krew, aby ustalić stężenie estrogenów, następnie dożylnie podaje się hCG (50 j.m./kg) i następuje powtórne pobranie krwi 60 minut później w celu ponownego oznaczenia stężenia estrogenów, którego znaczny wzrost świadczy o obecności czynnej tkanki jajnikowej. Omawiany test może być również wykonywany w fazie anoestrus.
Drugim sposobem poprawy oceny wiarygodności oceny stężenia estrogenów jest równoczesne ocenianie wymazów pochwowych. Próbki do badań powinny być pobierane wtedy, gdy suka wykazuje objawy cieczkowe (wymazy pobierać z górnego sklepienia pochwy właściwej za pomocą wacika zwilżonego płynem fizjologicznym). Należy bezwzględnie pamiętać, aby nie pobierać wymazu z okolicy łechtaczki (duża ilość bakterii, zanieczyszczeń i komórek przedsionka pochwy).
Można również oznaczyć stężenie progesteronu. Poziom progesteronu mierzony podczas fazy proestrus nie przekracza 2 ng/ml. Dlatego też przy rozpoznawaniu ZRJ sensowne jest mierzenie stężenia tego hormonu dopiero po cieczce. Wzrastające, względnie podwyższone stężenie w pierwszych 2 miesiącach po cieczce, przemawia za istnieniem aktywnej tkanki lutealnej w obrębie ciałek żółtych zawartych w „odpryskach jajnikowych”.
U kotek zmiany cytologiczne w wymazach są bardziej subtelne niż u suk, niemniej jednak są one zgodne z wpływem estrogenów na błonę śluzową pochwy.
Najlepszym i niezawodnym sposobem rozpoznania jest test stymulacji hormonalnej, i mierzenie stężenia progesteronu. Należy pamiętać, że kotki mają owulację prowokowaną aktem krycia. Dlatego, aby doszło do podniesienia stężenia progesteronu, należy doprowadzić do jajeczkowania poprzez podawanie w trakcie rui odpowiednich hormonów - najlepiej hCG w dawce 500 j.m./kotkę. Przed podaniem pobiera się krew w celu zbadania stężenia progesteronu. Drugie pobranie ma miejsce 7 dni po podaniu hormonu, przy czym stwierdzenie wzrostu poziomu progesteronu świadczy niezbicie o istnieniu tkanki lutealnej, a co za tym idzie obecności resztek jajnika.
Diagnostyka różnicowa
Należy uwzględnić te choroby, które objawiają się przede wszystkim obecnością wypływu z pochwy, a więc nowotwory pochwy, jej zapalenie oraz kikutowe ropomacicze. Przy żadnym z nich jednak nie notuje się postępującego rogowacenia komórek nabłonkowych pochwy w wymazach pochwowych. Wyjątek stanowi sytuacja, kiedy równocześnie istnieje ZRJ i stump pyometra.
Niektóre suki z zapaleniem pochwy mogą być atrakcyjne dla samców. Może to sprawiać wrażenie jakby miały cieczkę. Wymazy pochwowe uzyskiwane od takich suk charakteryzują się jednak dużą liczbą neutrofilii przy jednoczesnym braku cytologicznych przejawów estrogenizacji.
U suk absolutnie konieczne jest ustalenie, czy w ostatnim okresie nie otrzymały one egzogennych estrogenów, np. gdy po trzebieniu chirurgicznym doszło do nietrzymania moczu.
Postępowanie lecznicze
W pozostających w jamie brzusznej „odpryskach jajnikowych” dojrzewają co pewien czas pęcherzyki, syntetyzując okresowo estrogeny, po czym dochodzi do formowania się tkanki luteinowej produkującej progesteron. Sytuacja taka może sprzyjać rozwojowi guzów sutka, które są przecież hormonozależne. Ponadto, pozostające resztki tkanki jajnikowej mogą ulec nowotworzeniu, a także sprzyjać rozwojowi tzw. kikutowego ropomacicza.
Stosunkowo najprostszym sposobem postępowania może być blokada cyklu rujowego za pomocą preparatów zawierających gestageny, np. octan megestrolu lub proligeston. Metoda ta jednak niesie za sobą pewne ryzyko. Po pierwsze poważnie wzrasta ryzyko tzw. kikutowego ropomacicza (stump pyometra) na skutek równoczesnej rozbudowy (wpływ endogennych estrogenów) estrogenów i zwiększonej wydzielniczości (wpływ egzogennych gestagenów) błony śluzowej pozostawionego kikuta macicy. Po drugie podawanie preparatów gestagennych zwiększa ryzyko powstawania guzów sutka.
Zalecanym sposobem postępowania powinno być zatem chirurgiczne odjęcie resztek tkanki jajnikowej. Powinno się unikać operowania w okresie anoestrus, kiedy pozostałości jajnikowe są bardzo małe i trudno dostrzegalne w tłuszczu otaczającym torebkę jajnikową, i krezkę jajowodu. Wydaje się, że najlepszym terminem jest podejmowanie operacji w fazie lutealnej, kiedy powiększone ciałka żółte zwiększają szansę zlokalizowania „odprysku jajnikowego”. Tak więc u suk zabieg należy wykonać w ciągu 50 dni od wystąpienia cieczki, a u kotek w ciągu 30 dni od rui, po wcześniejszym jednak sprowokowaniu owulacji poprzez podanie hCG.
Cięcie powłok brzusznych powinno być prowadzone bardziej dogłowowo niż przy rutynowej owariohisterektomii. Jeżeli „odprysk jajnikowy” jest niedostrzegalny, za jego obecnością niejednokrotnie przemawia zwiększone ukrwienie szypuły jajnikowej po „zajętej” stronie.
Zapobieganie
Zapobieganie polega na ścisłym przestrzeganiu techniki chirurgicznej, a więc odpowiednie nacięcie powłok brzusznych, które gwarantuje dobrą wizualizację gonad, staranność w nakładaniu przewiązek lub klipsów i całkowite odjęcie obu jajników bez upuszczenia tkanki jajnikowej.
Inną kwestią jest śródoperacyjne badanie kotek w kierunku dodatkowej gonady (tzw. trzeci jajnik).
